Taniec z czaszkami - historie niesamowite

Największym skarbem Muzeum Narodowego w Brazylii, które nawiedził w ubiegłą niedzielę wieczorem pożar, był najstarszy ludzki szkielet spośród znalezionych w Ameryce, datowany na około 12 000 lat p.n.e. Kości pochodziły z jaskini  Lapa Vermelha położonej nieopodal Lagoa Santa, w górach Minas Gerais. Natrafiła na niego w latach 70. ekipa francuskich archeologów kierowanych przez Annette Laming-Emperaire. Były to szczątki kobiety, o wzroście około 150 cm, która zmarła między 20 a 25 rokiem życia. Odkrycie Luzii, bo tak nazwano szkielet, było wielkim odkryciem naukowym, które zmieniło teorię dotyczącą osadnictwa obu Ameryk. 

Oprócz tego cennego eksponatu bezpowrotnie uległo zniszczeniu ponad 700 przedmiotów z kolekcji staroegipskiej, która była uznawana za największą i najstarszą w Ameryce Łacińskiej. Podobno należała do włoskiego odkrywcy Giovanniego Battisty Belzoniego, który prowadził wykopaliska na terenie nekropoli w Tebach i świątyni w Karnaku, a potem stała się własnością kupca Nicolau Fiengo, który w 1926 r. przywiózł zabytki z Marsylii do Brazylii i przekazał je do muzeum w Rio de Janeiro. Wśród nich był pięknie malowany sarkofag Sha-Amun-en-su, śpiewaczki Amona z około 750 r. p.n.e., a także mnóstwo mumii dorosłych i dzieci. Poszły z dymem także szczątki prekolumbijskich mumii. Ogólnie liczbę bezpowrotnie zniszczonych eksponatów liczy się na blisko 20 milionów (więcej o unikalnych zbiorach TUTAJ).

Sensacja, jaką stało się zniszczenie tak ogromnych zbiorów w mediach przysłoniła strata czaszki Luzii. Wszystkie gazety na świecie podają na ten fakt w czołówkach. Stąd warto zdać sobie w tym momencie sprawę, iż w całej tej historii nie tylko ważna była utrata cennego źródła naukowego, lecz samo unicestwienie ludzkiej czaszki i związane z tym emocje. 

Czaszka ludzka od początku istnienia gatunku ludzkiego otaczana jest szacunkiem, bo związana z konkretnym człowiekiem uosabiała jego myśli, a więc istotę jego człowieczeństwa.  Dlatego władcy świata starożytnego kolekcjonowali głowy swoich wrogów a motyw czaszki od wieków jest spotykany w literaturze, malarstwie i innych dziedzinach sztuki i nawet dzisiaj jest jednym z najchętniej wykorzystywanych symboli artystycznych. Wystarczy, gdy przypomnimy historię Judyty i Holofernesa, czy Salome i św. Jana Chrzciciela. Zresztą satysfakcja ze zniszczenia wroga wyrażająca się w makabrycznym odcięciu jego głowy i wypreparowaniu czaszki nie jest czymś, co odeszło w przeszłość wraz z upadkiem starożytnych cywilizacji. Podobno czaszka Hitlera na polecenie Stalina została przywieziona na Kreml i nadal spoczywa tam w jednym z sejfów… Biedny Yorick, chciałoby się westchnąć za Hamletem… A propos Szekspira, to okazuje się, że w wielu adaptacjach Hamleta zagrały prawdziwe ludzkie szczątki. Amerykański aktor Edwin Booth, który grał główną rolę w Hamlecie wystawianym na Broadwayu w połowie XIX wieku miał rzekomo używać czaszki podarowanej jemu ojcu-aktorowi przez znanego złodzieja koni, który tak pragnął zagrać w sztuce, że był gotów to zrobić nawet po własnej śmierci. Podobna historia dotyczy sławnego angielskiego aktora, George’a Fredericka Cooke’a (1756-1812), którego czaszka została ponoć wydobyta z grobu i użyta w jednorazowym występie w Nowym Jorku w latach 60. XIX wieku. Po nim było jeszcze kilku „chętnych”… 

Wywiązała się na tym tle nawet pewna tradycja, która trwa do dnia dzisiejszego, co potwierdza historia artysty i miłośnika teatru Andrzeja Czajkowskiego. Po śmierci Czajkowskiego w 1982 roku okazało się, że pianista przekazał swoje ciało do badań medycznych, z zastrzeżeniem, że jego czaszka ma zostać oddana Royal Shakespeare Company.  W sztuce zagrała jednak dopiero z Davidem Tennantem w 2009 roku, co wzbudziło niewielki skandal (więcej o tym TUTAJ).

Symbolika czaszki jest bardzo bogata i wyraża dość ambiwalentne konotacje. Najczęściej czaszka oznacza marność, swoiste memento mori, będąc oznaką nieśmiertelności,  niezniszczalności, wiedzy, pobożności i mądrości. Siła przekazu, jaką w sobie zawiera jest ponadczasowa, zwłaszcza gdy zwrócimy uwagę na eksploatację tego motywu w zdobnictwie, nawet w sztuce tatuażu, czy w branży odzieżowej. W sztukach malarskich czaszka może oznaczać zarówno śmierć i przemijanie jak sławę i cnotę męstwa (okolona wieńcem wawrzynu), a trzymana przez świętych (np.: św. Franciszka i Marię Magdalenę) pokutę, pobożność i samoświadomość popełnionego grzechu. Używa się jej także jako znaku ostrzegającego przed grożącą śmiercią (w takim znaczeniu pojawiała się na fladze pirackiej oraz na tabliczkach czy ulotkach informując o wysokim napięciu elektrycznym albo truciźnie). Z wielu dzieł malarskich, na których wyobrażono szkielet lub samą czaszkę warto przywołać makabryczny obraz Vincenta van Gogha, wyrażający jego kiepską kondycję psychiczną podczas choroby:

Czaszki zbierano, kolekcjonowano a nawet… podrabiano jak to się stało ze szczątkami Człowieka z Piltdown (Piltdown Man, Eoanthropus dawsoni) - jednym z najbardziej znanych oszustw, którego autorem był prawdopodobnie archeolog i paleontolog-amator, adwokat Charles Dawson. W 1912 r. pokazał w British Museum szkielet mający mieć kilka tysięcy lat, co było nieprawdą. Fałszerstwo ostatecznie zdemaskowano w 1953 roku.  

Jednymi z najdziwniejszych artefaktów są dwie czaszki kwarcytowe, pochodzące z Ameryki Łacińskiej i datowane różnie, na czas rozkwitu kultury Azteków (XVI w.) i na XIX w. - więcej o kryształowej czaszce TUTAJ).

Ale nasz blog jest blogiem muzycznym, więc aby pozostać wiernym przyjętej konwencji należy dodać, że do historii Człowieka z Piltdown nawiązał muzyk Mike Oldfield, który na płycie Tubular Bells  z 1973 dał partię wokalną stylizowaną na bełkot jaskiniowca, a opisaną na okładce jako The Piltdown Man: